Lees mijn meest recente recensies hier                                                                          Lees een deel van mijn oudere recensies hier    

Als je de pr-teams van uitgevers mag geloven, lopen er tientallen Sally Rooneys, J.K. Rowlings en Haruki Murakami’s rond. Bij het prijswinnende debuut van de Zweedse Lydia Sandgren met de misleidende titel ‘Verzamelde werken’ (het is een roman) wordt verwezen naar Donna Tartt en Johan Harstad, maar nu dekt die vergelijking volledig de lading: net als Tartts ‘Het puttertje’ is ‘Verzamelde werken’ geen literaire thriller, maar literatuur waarin een flinke shot spanning werd gespoten. En Harstad vindt in zijn Scandinavische buur zijn eigen talent terug om de lezer moeiteloos in een breedvoerig verhaal mee te slepen.

Tien jaar lang werkte Lydia Sandgren (°1987), oud-studente muziek en filosofie en nu psychologe, aan haar reusachtige epos over het leven van uitgever Martin Berg. De overvloedige puzzelstukjes worden op twee tijdlijnen gelegd: met de vragen van een journalist als voorzet delven we in Martins herinneringen aan zijn jeugd, zijn boezemvriendschap met de getroebleerde kunstenaar Gustav Becker, zijn liefdesrelatie met Cecilia Wikner, zijn ervaringen in de uitgeefwereld en zijn eigen zwalpende schrijverschap. Dat Sandgren passages van echte en gefantaseerde auteurs toevoegt, laat zien hoe veelkleurig het vak is dat zij met Martin Berg deelt: ‘Schrijven betekent: de wereld veroveren. Die aan je onderwerpen en jezelf tot god maken. Het schrijven geeft je vrij toegang tot alle ruimtes, tot harten en zielen, het allerheiligste; het onbekende wordt aan je voeten gelegd. Je maakt kans op de eeuwigheid. Schrijven is weigeren te sterven.’

Op het tweede vertelspoor worden Martins kinderen door een toeval aangemoedigd op zoek te gaan naar een antwoord op de vraag waarom hun moeder Cecilia onverwacht haar gezin in de steek heeft gelaten. De spanning wordt opgedreven: de eerste tijdlijn haalt de tweede langzamerhand in en de enigmatische verdwijning van Cecilia blijft lang flikkeren, als een waakvlam die pas heel laat echt ontbrandt.

Hoewel de Zweedse meer een verhalenverteller dan een woordkunstenaar is, kan ze de zaken met weinig opsmuk (een nacht is ‘intens Van Gogh-blauw’, een vrouw heeft ‘een Da Vinci-lachje’) betekenisvol beschrijven. Dat gaat nooit ten koste van de vaart waarmee ze ons in haar uitgekiende labyrint meetroont. In een groots opgezet schouwspel etaleert ze met verve een brede waaier aan thema’s. Ze doorspekt het verhaal met feiten en bespiegelingen over de jaren 70, verschillende muziekscenes, Ludwig Wittgenstein, de toenemende commercialisering van kunst en de interne keuken van de boekenwereld. Uitgever Martin Berg vreest het witte blad, een ironisch contrast met Sandgren zelf, die haar inkt als een vloedgolf over de pagina’s laat stromen. Extreem waarachtig schetst de jonge Zweedse de drie-eenheid Martin, Gustav en Cecilia, en uiterst bekwaam vervlecht ze hun levenspaden met tonnen cultuurhistorische referenties tot een smakelijke verwennerij.

En toch lijkt haar onmiskenbare vernuft soms een vergiftigd geschenk. Je kunt vlot en pakkend vertellen, maar dan nog kun je beter het kaf van het koren scheiden. Haar drang om zo sterk mogelijk aan te leunen bij te werkelijkheid fnuikt haar inventiviteit en originaliteit. Veel passages zijn te lang of te alledaags. De 782 bladzijden van haar debuutroman hebben daarom wel iets weg van een langdurig museumbezoek, waarbij de verwondering omslaat in verzadiging.

Met nog meer memorabele anekdotes, meer humor en de vinger wat vaker op de deleteknop had Sandgren een waar meesterwerk kunnen beitelen uit haar veelbelovende debuut. Niettemin is ‘Verzamelde werken’ zo’n boek waarvan de personages je vrienden lijken te worden, zo’n boek dat de omgeving doet vervagen, zodat je al lezend de tram mist of tegen een paal aan loopt. Wedden dat er over twintig jaar debuten verschijnen met een wikkel waarop staat: ‘De nieuwe Lydia Sandgren is geboren’?

In 1952 bestormde Ralph Ellison de Amerikaanse letteren met zijn roman ‘Onzichtbare man’, waarin een zwarte man beseft dat mensen hem simpelweg weigeren te zien wegens zijn huidskleur. Vreemd dat Caleb Azumah Nelson schoorvoetend toegeeft die klassieker nooit gelezen te hebben. Hetzelfde verpletterende verschil tussen bekeken en gezien worden vormt immers het leidmotief in zijn debuutroman ‘Open water’.

Wanneer een naamloze man in een Londense pub door een vriend wordt voorgesteld aan diens geliefde, wordt hij stiekem smoorverliefd op haar. Hoewel een relatie nog onmogelijk is, bloeit er een buitengewone vriendschap tussen de twee. De man en de vrouw – beiden zwarte uitzonderingen op witte scholen – zijn gevoelswezens die hun kwellingen succesvol kanaliseren via hun passies: hij als fotograaf, zij als danseres. Twee zielen die alleen bij elkaar zichzelf kunnen zijn, aarzelend om de vage grens tussen intieme vriendschap en liefdesrelatie te overschrijden, want liefde is ‘zowel zwemmen als verdrinken’.

Niet het doordeweekse scenario verklaart waarom ‘Open water’ door critici als het belangrijkste Britse debuut in jaren wordt onthaald, maar wel de unieke vertelstem, die het hoofdpersonage voortdurend toespreekt met ‘jij’. Hij spreekt zijn eigen protagonist aan en geeft hem instructies: ‘Verontschuldig je niet. Vergeef jezelf.’ Het jij-perspectief biedt een dusdanig dieptezicht dat de lezer geen verre observator blijft, maar een eigen rol krijgt toegewezen: het hoofdpersonage wordt vrijwel in 3D gevolgd. Het is geen goocheltrucje uit de cursus creatief schrijven, maar een originele én functionele krachttoer waardoor de lezer mee verliefd, gekwetst en vertederd wordt: ‘Je denkt na over wat het betekent om op deze manier te verlangen naar je beste vriendin. Je denkt aan hoe je dit gevoel al zo lang vasthoudt, tegenhoudt, binnenhoudt, omdat het soms makkelijker is om je in je eigen duisternis te verstoppen dan om naakt en kwetsbaar naar buiten te treden, knipperend tegen je eigen licht.’

Daarnaast is ‘Open water’ een ijzersterk eerbetoon aan zwarte artiesten: hun wereldwijd gedeelde strijd om vrijheid drukt zich uit in allerlei kunstvormen. Zwarte artiesten motiveren hier velen om het hoofd boven water te houden. Geen Noel Gallagher of Nick Hornby, maar Kendrick Lamar en Zadie Smith om de Afrikaanse wortels te koesteren en zich enigszins thuis te voelen in de kille Londense straten. De Brits-Ghanese auteur strooit met vermeldingen van muziekhelden en drijft zijn verhaal op het urbane ritme van beats, waardoor een tekstuele soundtrack ontstaat bij underground Londen. Helaas verspeelt de roman hier wat maturiteit en subtiliteit, deels wegens een teveel aan clichés en herhalingen, deels omdat een vertaling van aan poetryslam grenzend taalgebruik onherroepelijk misvormt (‘This is not a drill’ heeft een andere connotatie dan ‘Dit is geen oefening’).

De 26-jarige debutant excelleert niettemin in de wijze waarop hij racisme, etnische profilering en politiegeweld als onontkoombare hindernissen op de levensweg van zijn personages plaatst. De dagelijkse ervaring aan de zijlijn van de oer-Britse samenleving te staan zonder ooit mee te mogen spelen vreet aan de hoofdpersoon, net als de onveranderlijke blik waarmee hij als bedreigend wordt bekeken. Hoewel zijn angst en woede gedeeltelijk worden opgevangen door vriendschap en creativiteit, maakt het hem te fragiel om zijn kwetsbaarheid te delen. Want kan er bij zo’n frustrerende ongelijkheid iets onvoorwaardelijks bloeien? Kan iemand je gehele ik aanvaarden als je zo verscheurd bent? Hoe kun je liefhebben tussen zoveel haat?

Terwijl de woke polemiek begint te lijken op een tweegevecht in een western, zouden we bijna vergeten hoe structureel racisme het alledaagse leven van velen bepaalt. Godzijdank blijven literaire helden dat zichtbaar maken.

Er verschijnen tegenwoordig minder romans die braafjes bij punt A beginnen en bij punt Z eindigen dan er handgeschreven brieven naar de postbus worden gebracht. Maar vergis u niet: de verknipte vertelstructuur van ‘De overlevenden’ is geen tendentieus trucje, maar 100 procent functioneel. In de openingsscène rijdt een ambulance om 2 uur ’s nachts naar drie broers die met de urne van hun overleden moeder zijn teruggekeerd naar het zomerhuis van hun jeugd. ‘Wat zich hier op de stenen trap afspeelt, de tranen van de drie broers, hun gezwollen gezichten en al het bloed, is slechts de buitenste ring in het water, degene die het verst verwijderd is van het inslagpunt.’

Om dat geheimzinnige inslagpunt te traceren en te ontdekken waarom de broers elkaar zo hebben toegetakeld, zet Alex Schulman ons in afwisselende hoofdstukken op twee sporen: op het ene springt hij telkens twee uur terug in de tijd, op het andere pent hij scènes uit het verleden zo indringend neer dat je de zomerdagen bij het huis aan het meer kunt horen, zien en ruiken.

In het gezin van vijf is Nils, de oudste zoon, de teruggetrokken uitblinker en Pierre, de jongste, een angsthaas die zich later tot driftkikker zal ontpoppen. Benjamin, de eeuwige observator en niet toevallig de verteller van het verhaal, is zowel het epicentrum als de schokdemper. Bij ruzies, die verbazend onverwacht kunnen ontvlammen, zorgt hij voor de even abrupte verbroedering, waarna het gelach van de drie opklinkt. Dat er voortdurend iets in de lucht hangt, vloeit niet alleen uit hun haat-liefdeverhouding voort. De passief-agressieve moeder blijft zowel voor haar zonen als voor de lezer ondoorgrondelijk. De vader wil de competitiegeest bij zijn kinderen aanwakkeren door hen met elkaar te laten duelleren, maar oogst vooral zelfhaat en onvrede. In combinatie met een bij momenten verbijsterende achteloosheid leidt dat tot een toxische cocktail.

Tijdens die zomeravonden zijn de hersenen van de ouders gemarineerd in alcohol en er valt weleens een klap, maar ‘De overlevenden’ is niet het zoveelste coming-of-agedrama in een van drankmisbruik en agressie doordrongen gezin. Het is subtieler: elke zoon gaat op zijn eigen manier om met een op vele vlakken verwarrende opvoeding, en als ze volwassen zijn, kruisen hun wegen of lopen ze parallel, maar in hun kleinste gedragingen zijn sporen van het verleden en een niet nader genoemde tragedie te zien.

In een jaloersmakend moeiteloze schrijfstijl bewijst de 45-jarige Zweed dat je voor een diepgravende familiekroniek geen kilo’s papier nodig hebt. In ‘De overlevenden’ heeft Schulman bovendien de wetenschappelijke stand van zaken over genetische aanleg en opvoeding handig verwerkt. En lezers kunnen urenlang discussiëren over de al dan niet bevredigende ontknoping. Tot slot zal meer dan één scène van ‘De overlevenden’ ze hun hele leven bijblijven. Nooit zult u nog met dezelfde ogen naar een vis in de braadpan, een elektriciteitscabine of een verkoelende zwempartij in een meer kijken. De ‘geen woord te veel of te weinig’-finesse doet denken aan Julian Barnes’ ‘Alsof het voorbij is’, de nostalgie aan ‘Wat behouden blijft’ van Wallace Stegner. Met ‘De overlevenden’ bewijst Schulman op zijn manier dat literatuur niet alleen een escapistische honger kan stillen, maar ook meedogenloos dicht tegen de werkelijkheid kan aanschuren.

‘Kind geweest zijn is zoiets als dronken geweest zijn op een feest waar de anderen nuchter waren. We weten dat we er waren, dat we geen remmingen hadden en de aandacht wilden trekken, maar we herinneren ons slechts brokstukken en losse beelden.’ Dat is de openingszin van het openingsessay in het debuut van een 33-jarige auteur die meteen haar literaire hengel uitgooit, de lezer doet happen en 335 bladzijden lang weigert los te laten. Ida Lødemel Tvedt trekt je aan land in het Noorwegen van haar kinderjaren en overgiet je zintuigen met mentale souvenirs en onbegrensde verbeelding. Ze neemt je mee door haar eigenzinnige adolescentie, om uit te komen bij een volwassenheid waarin we ‘met een enorm sleepnet achter ons aan onze herinneringen overbevissen’. Nadat je al dan niet de drang hebt weerstaan om de proloog te kopiëren en in honderdvoud op trein en bus achter te laten, word je in de volgende essays meegenomen naar New York, waar ze eerst filosofie en politicologie heeft gestudeerd en nu lesgeeft in literaire essayistiek.

Autofictie, essays en memoires zijn hot, maar Ida Lødemel Tvedt is niet de zoveelste navelstaarder uit de selfiegeneratie. Net als Annie Dillard, Rebecca Solnit, Judith Schalansky en Roxane Gay beschikt ze over de gave om aan te voelen waar ze zichzelf moet wegcijferen, dan wel haar eigen positie moet etaleren en met persoonlijke anekdotiek illustreren. Ze weet wanneer ze een onderwerp frontaal of via een zijingang moet behandelen en op welk moment ze naar een metaniveau kan springen om zelfkritisch haar eigen denkproces bloot te leggen. Ze verzamelt pareltjes uit onze filosofische en culturele schatkist en koppelt taal, tempo en toon naadloos aan inhoud: zo schalt een stuk over het schoonheidsideaal vanuit een uitgesproken ‘wij vrouwen’ en blijft een angstaanjagende alt-right man die ze in Brooklyn ontmoet, zo uitvoerig aan het woord dat zijn paranoia je huiskamer binnendringt.

Of het nu over porno, autisme, stand-upcomedy of collega-schrijvers gaat, telkens vat Tvedt met precisie de essentie en spint ze er met vrije maar doordachte associaties ideeën rond, die ze vervolgens met een citaat van Susan Sontag, Jean-Paul Sartre of Leonard Cohen opsmukt. Hoewel ze haar pen na elke bladzijde door de messenslijper lijkt te halen, houdt ze bedachtzaam het midden in verhitte polemieken rond Black Lives Matter, culturele toe-eigening en #MeToo. In tijden waarin men zich terugtrekt in digitale loopgraven, sta je het best bescheiden en genuanceerd tussen twee tegenpolen.

Is de bundel dan over de hele lijn makkelijk verteerbaar? Toch niet. Sommige passages vergen de inspanning van een eerstejaarsstudent die het tijdens een uiteenzetting over de fenomenologie van Heidegger in Keulen hoort donderen. Bij sommige opmerkingen denk je eerst: oei, dat is wel zeer kort door de bocht. Maar bij herlezing moet je wel de onweerlegbare of op z’n minst verdedigbare aard van haar discours erkennen. Zelfs bij kwesties die verder van je bed zijn, veegt het citeerbare karakter van haar formuleringen het slaapverwekkende weg.

Deze subliem door Geri de Boer vertaalde bundel verwondert, verheldert en verdiept. Hij haakt de onverschrokkenheid van een groen blaadje aan de wijsheid en kennis van iemand die al eeuwen in Borges’ oneindige bibliotheek lijkt rond te neuzen. Benieuwd wat de negen andere boeken in mijn eindejaarslijstje worden.

In de Oscarwinnende komedie ‘The Apartment’ (1960) giet New Yorker Jack Lemmon de spaghetti af met een tennisracket, hij stapt de eetkamer binnen waar Shirley MacLaine op hem zit te wachten, en verkondigt met geveinsde nonchalance: ‘Ya know, I used to live like Robinson Crusoe. I mean shipwrecked among eight million people. And then one day I saw a footprint in the sand and there you were.’ Het is mede dankzij zulke gedenkwaardige speelsheid dat Billy Wilder als één van de allerbelangrijkste Amerikaanse filmregisseurs geldt. Jonathan Coe brengt nu het icoon Wilder met succes van doek naar boek.

Na de solide maar weinig opzienbarende titels ‘Expo 58’ en ‘Klein Engeland’, heeft de Brit zijn onstuitbare vertelkracht van ‘De Rotters Club’ en het ondergewaardeerde ‘Het huis van de slaap’ teruggevonden. Coe in topvorm hoort bij het selecte clubje schrijvers (denk aan David Mitchell en Ian McEwan) die in elk hoofdstuk onverwijld de lezer aan boord kunnen trekken. Zo ontwijkt hij telkenmale met gierende banden de valkuil van niet-lineaire verhalen, waarbij de lezer liever op de ene tijdlijn vertoeft dan op de andere. In dit geval blikken we met de fictieve Grieks-Britse Calista in het Londen van nu terug op eind jaren 70, toen haar ontmoeting met de wereldvermaarde filmmaker Billy Wilder en de daaruit voortvloeiende professionele en vriendschappelijke band haar levensloop veranderde. De 57-jarige vrouw ziet haar grootste talenten (opvoeden en soundtracks componeren) in onbruik raken: haar tweelingdochters worden razendsnel volwassen en originele filmcomposities worden vervangen door generische computermuziek. In haar herinneringen komen we op en rond Wilders filmset een scala aan verzonnen en echte personen tegen die elk, als stukken op een schaakbord, een essentiële functie vervullen om het verhaal zo volwaardig mogelijk te ontvouwen.

Briljant hoeveel info Jonathan Coe over Billy Wilders persoonlijkheid en repertoire in zijn roman propt en hoe hij toch de leeservaring naturel weet te houden: alle anekdotes dienen als noodzakelijke schakels in de vertelling en wringen zich als op zichzelf staande scènes in het lezersgeheugen: Al Pacino die in een Duitse bistro amok maakt omdat hij per se een Amerikaanse cheeseburger wil. Een fan die op restaurant ongevraagd de cruciale impact van Wilders films op zijn leven komt verhelderen, terwijl die samen met zijn vaste scenarist, de illustere Iz Diamond, tevreden oesters zit te slurpen. Het tafereel waarin Calista bij Franse boeren de troostende kracht van brie ontdekt, is dermate memorabel dat Coe stukjes stinkkaas als zijn madeleines van Proust vereeuwigt. Net wanneer de Brit de diepgang dreigt te offeren op het altaar van laagdrempeligheid, traceert hij Wilders Joodse roots en beleven we in een uitgebreide flashback – schitterend in de vorm van een filmscript gegoten – de opkomst van het nazisme en de aangrijpende zoektocht naar Wilders vermiste moeder.

Doordat Calista de maker van onder meer ‘Some Like It Hot’ en ‘The Lost Weekend’ slechts op het einde van zijn carrière aantreft en hij zijn nieuwste filmproject, ‘Fedora’, amper bekostigd krijgt, kan Coe zich bezinnen over de houdbaarheidsdatum van kunst. Hoewel Wilder nog steeds als een levende legende wordt gezien, moet hij het toverstokje waarmee hij steevast de stijl van het nakende tijdperk vormgaf, doorgeven aan groentjes als Steven Spielberg, die met ‘Jaws’ de pretparksensatie van cinema een enorme boost zal geven.

‘Meneer Wilder en ik’ past op de boekenplank naast Jess Walters ‘Schitterende ruines’ en ‘Het boek der illusies’ van Paul Auster, maar die uitstekende cinematografische romans missen de gevatheid, geestdrift en scherpe dialogen van Coe. Hij vermengt comedy met drama, soap met arthouse, geeft een inkijk in Hollywoods interne keuken en brengt een liefdesverklaring van de ene kunstvorm aan de andere.

Over één ding kan men het eens zijn: Kazuo Ishiguro is qua thematiek en stijl één van de veelzijdigste auteurs van onze tijd, van de fantasysage ‘Vergeten reus’ tot zijn hyperrealistische bezinning rond deugdzaamheid en spijt in ‘De rest van de dag’ (befaamder als de verfilming ‘The Remains of the Day’). Hoe breed zijn literaire horizon ook reikt, een constante is de verfijnde maatschappijkritiek en ‘een sterke emotionele kracht waarin de afgrond onder ons denkbeeldig gevoel van verbondenheid met de wereld wordt gelegd’, aldus het Nobelprijscomité dat de Japans-Engelse schrijver in 2017 bekroonde.

Met zijn eerste roman na de prijs der prijzen diept Ishiguro opnieuw de verontrustende sfeer op van het dystopische ‘Laat me nooit alleen’, waarin leerlingen met wel heel sinistere doeleinden in een kostschool worden grootgebracht. Ook in ‘Klara en de zon’ treffen we een beklemmende wereld aan waarin vreemde elementen de werkelijkheid binnendringen. De mensachtige robot Klara staat in een winkel te wachten om gekocht te worden. Wat haar onderscheidt van andere robots, is haar uitmuntende leer- en waarnemingsvermogen. Ze ziet de wereld in vlakken, is afhankelijk van de door haar geadoreerde Zon en ze walgt van de ziekmakende Vervuiling in de buitenwereld (ik-personage Klara geeft hoofdletters aan sommige kernwoorden). Na lang wachten wordt Klara als Kunstmatige Vriend (KV) aangeschaft door de zieke 14-jarige Josie en haar gespannen moeder.

De batterij van het lezersgeduld is dan al half leeggelopen. Het verhaal beweegt zich met een slakkengangetje voort en door het gebrek aan opheldering lijk je deel te nemen aan een gezelschapsspel met onbegrijpelijke spelregels. Want wat zijn de ballonnetjestekeningen waarmee Josie en haar vriendje Rick zich bezighouden? Wat betekenen de Cootings-machine en het Open Plan? En vooral: wat is de ware rol van Klara in het gezin?

Essentiële informatie achterhouden kan het mysterie en de honger om verder te lezen natuurlijk vergroten, maar de uiterst zuinige en tergend trage worldbuilding wekt eerder frustratie dan fascinatie. Als het verhaal rammelt, kan taal de motor ervan nog smeren, maar simplistische fraseringen, gekunstelde scènes en dialogen tussen 14-jarigen die klinken als humorloze kinderen doen het vehikel nog meer sputteren. Dat een robot dit verhaal vertelt, is op zich een originele keuze. Toch is het vreemd dat we Klara’s verslag van haar eerste stappen in de buitenwereld lezen in een taaltje dat amper verschilt van het onze. Het was geloofwaardiger geweest als haar beschrijvingen genuanceerder werden naarmate ze meer ervaringen opdeed.

Het gebrek aan vaart eist haar tol: als lezer voel je je op een etentje waarbij voortdurend dezelfde schaal met borrelhapjes rondgaat terwijl je reikhalzend uitkijkt naar het vijfgangendiner. Pas ver voorbij halfweg krijg je de eerste belangwekkende antwoorden geserveerd. Klara’s functie wordt duidelijker, veel puzzelstukken klikken in elkaar en wat tevoorschijn komt, stelt niet helemaal teleur. Zonder de gehele plot weg te geven – en aldus uw diner te verbrassen – kan ik wel ontsluieren rond welke vragen de auteur cirkelt: wat rest er van de menselijke uniciteit als artificiële intelligentie zich bandeloos kan ontplooien? Is er een deeltje menselijkheid dat niet kan nagebootst worden? Kortom: wat maakt de mens tot mens?

Wat nazindert, is de geweldige kans die de Britse duizendpoot onbenut laat. Door de gevolgen van kunstmatige intelligentie vanuit het perspectief van een humanoïde robot te bekijken, had de literaire maatschappijcriticus zoveel dichter bij de diepe ethische en filosofische kern kunnen komen. Met beter uitgewerkte personages had Ishiguro harten kunnen breken en Klara’s persoonlijke evolutie extra kunnen doen sprankelen, met minder Wall-E en meer Aldous Huxley.

Wat Hilary Mantel met haar Wolf Hall-drieluik rond het leven van Thomas Cromwell creëerde, vervulde haar landgenoot Robert Harris al eerder met zijn Cicero-trilogie: op basis van uitmuntend studiewerk zich radicaal in een tijdperk vastbijten om feiten en fictie tot beklijvende kronieken te verweven. Of het nu over de vernietiging van Pompeï, de Dreyfuss-affaire of de verkiezing van een nieuwe paus gaat, de voormalig BBC-correspondent giet zijn narratieve saus rijkelijk over de droge kost der geschiedenisboeken. Of zoals hij het zelf formuleert: ‘De waarheid is dat mijn boeken tegelijk extreem accuraat en helemaal gefantaseerd zijn.’ Wie wil tijdreizen, stapt richting H van Harris in de boekenkast.